Ze względu na różnorodną genezę i charakterystykę, wyróżniamy pięć podstawowych
rodzajów kryzysów:
● kryzysy przemiany (rozwojowe, normatywne)
Według psychoanalitycznej teorii rozwoju osobowości Eriksona kryzys to okres
rozstrzygający, w którym człowiek charakteryzuje się zarówno wzmożonym potencjałem
rozwojowym, jak i większą podatnością na kompensację psychiczną i somatyczną (Erikson,
1997). Zatem kryzys przemiany związany jest z naturalnym rozwojem i procesem
dojrzewania.
● kryzysy sytuacyjne (traumatyczne)
Najczęściej powodują je niespodziewane wydarzenia losowe – zewnętrzne, zagrażające
rozwojowi lub nawet życiu i zdrowiu człowieka. Gdy towarzyszą im silne emocje i lęk mogą
przerodzić się w kryzys traumatyczny i nierzadko wymagają wsparcia
psychoterapeutyczncego. W przypadku kryzysu sytuacyjnego charakterystyczne są cztery
fazy reakcji kryzysowej: faza szoku, reakcji emocjonalnej, pracy nad kryzysem i faza nowej
orientacji.
● kryzysy egzystencjalne
Kolejny rodzaj kryzysu obejmuje wewnętrzne konflikty i lęki, związane z ważnymi dla ludzi
sprawami celowości życia, odpowiedzialności, niezależności, wolności i zaangażowania
(James, Gilliland, 2005) Mogą być one związane np. z niemożnością zrealizowania planów
życiowych, dotyczących choćby wyboru czy rozwoju kariery.
● kryzysy środowiskowe
Pandemia koronawirusa jest jednym z przykładów kryzysu środowiskowego, gdyż zgodnie
z jego charakterystyką obejmuje on niepokojące zmiany dla środowiska. Zmiany te mogą być
spowodowane naturalną lub mechaniczną katastrofą dotykająca człowieka lub (większą lub
mniejszą) grupę ludzi.
● kryzysy chroniczne.
Podstawową formą radzenia sobie w sytuacji pojawienia się kryzysu psychologicznego
jest skorzystanie z interwencji kryzysowej, skupionej na pomocy znalezienia rozwiązania
problemu bądź na tym co zostało zmienione ze względu na kryzys. Charakteryzują ją szybka
ocena kryzysu (zamiast pogłębionej diagnozy psychopatologicznej) oraz krótki okres
współpracy – czasem nawet tylko jedno spotkanie. W celu określenia efektywności
interwencji kryzysowej, ocenie poddaje się behawioralne zmiany w zakresie powrotu klienta
do stanu równowagi przed- kryzysowej.
Obecnie punkty interwencji kryzysowej zmagają się głównie z szeregiem
negatywnych konsekwencji, które spowodowała sytuacja pandemii koronawirusa. Jak
przedstawiają wyniki badań należą do nich m.in. dystres w postaci nasilonego smutku
o klinicznie istotnym nasileniu, poczucie bezradności, przygnębienie, zaburzenie rutyny
życia, poczucie osamotnienia, lęk, panika, trauma, pesymistyczna perspektywa
przyszłościowa czy wzrost przemocy w rodzinie aż o 40%. Co więcej, sytuacja koronawirusa
może również doprowadzić do wystąpienia zaburzeń psychicznych, takich jak: depresja,
zespół stresu pourazowego (PTSD) – będący odpowiedzią na stresujące wydarzenie lub
sytuację (oddziałujące krótko- lub długotrwale) o cechach wyjątkowo zagrażających
i objawiających się m.in: wzmożonym dystresem, żywymi wspomnieniami traumatycznego
zdarzenia (z ang. flashbacks), reminiscencją i koszmarami sennymi, unikaniem okoliczności
związanych z traumą, wybuchami gniewu, trudnościami z koncentracją uwagi, niezdolnością
do przeżywania przyjemności, stanem nadmiernego pobudzenia, czujności i stanami
lękowymi czy napadami paniki. System zapobiegania zakażeniu ze względu na swoją
charakterystykę może również w konsekwencji wzbudzić pojawienie się u ludzi zaburzeń
obsesyjno-kompulsyjnych (OCD), w którym dana osoba zmęczona jest wielokrotnie
powtarzającymi się myślami (obsesjami) oraz odczuwa niekontrolowaną potrzebę
wielokrotnego wykonywania określonych czynności (kompulsjami), służącymi ograniczeniu
odczuwanego niepokoju. Człowiek nie jest wówczas w stanie kontrolować ani myśli, ani
działań dłużej niż przez krótki czas. Zaburzenie to najczęściej związane jest
z obsesjami/kompulsjami związane z liczeniem, potrzebą symetrii, obsesjami z naruszeniem
tabu, kompulsjami związanymi ze sprawdzaniem, czy właśnie obsesjami/kompulsjami
związanymi z zarazkami, unikaniem bakterii i nadmiernym czyszczeniem (np. rąk). Warto
podkreślić, iż nasilone objawy zaburzeń depresyjnych, PTSD czy OCD w konsekwencji
mogą prowadzić nawet do samobójstwa.
Negatywne następstwa kryzysu związanego z pandemią mogą mieć rozmaity
charakter i objawiać się w formie problemów na podłożu psychologicznym, ekonomicznym
czy zdrowotnym, a także dotykają one całe społeczeństwo, a więc nie tylko pojedyncze
jednostki indywidualnie. Z tych powodów zdobycie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach
kryzysowych jest kluczowe. Naukowcy i psycholodzy do tego typu skutecznych metod
zaliczają w miarę możliwości utrzymywanie rutyny dnia, higieny snu i wyznaczonego czasu
na pracę i odpoczynek oraz wzmożoną dbałość o swoje zdrowie psychiczne. Warto też nie
zapominać o zdrowych posiłkach w regularnych porach, regularnych ćwiczenia (np. sport,
joga) czy praktyce mindfulness – w szczególności korzystny może okazać się tu treningu
radzenia sobe ze stresem (Mindfulness-Based Stress Reduction). Czas pandemii warto
wykorzystać również na realizację pasji, zorganizowanie czasu na czynności, na które
dotychczas się go nie miało i korzystanie z organizowanych w mediach szkoleń
samopomocowych, w celu zachowania tak ważnego w tej sytuacji spokoju. Zaleca się
również utrzymywanie kontaktów społecznych z rodziną, przyjaciółmi oraz bliskimi,
korzystając z telefonów czy komunikatorów online. Ponadto, należy stosować się do porad
i zaleceń władz krajowych i lokalnych, które mogą zwiększyć poczucie bezpieczeństwa.
Niemniej jednak, w ramach rozsądku warto zminimalizować dostęp do kanałów
informacyjnych, które mogą powodować stres informacyjny. Natomiast, w przypadku
pojawienia się odczuwanego dystresu czy znaczących zmian czy wyżej wymienionych
objawów, warto również skorzystać ze specjalistycznych źródeł pomocy: interwencji
kryzysowej, psychoterapii (np. online), czy dostępnych instytucji pomocowych, np.: Centrum
Wsparcia dla Osób w Stanie Kryzysu Psychicznego, Niebieskiej Linii, Warszawskiego
Ośrodka Interwencji Kryzysowej, Bezpłatnego telefonu zaufania (116 123 dla dorosłych, 116
111 dla dzieci).
Podsumowując, sytuacja pandemii COVID-19 na świecie jest jednym z przykładów
kryzysu środowiskowego i może nieść za sobą szereg negatywnych konsekwencji, którym
warto zapobiegać dzięki wskazanym powyżej metodom. Jednocześnie, co jeszcze ważniejsze,
w sytuacji zauważenia u siebie jakichkolwiek objawów powodujących trudności, stres czy
zmniejszenie poziomu samoregulacji – radzenia sobie, warto skorzystać z pomocy
i skonsultować się ze specjalistą, aby znaleźć sposób na rozwiązanie problemu i wyjście
z kryzysu oraz wyeliminowanie wszelkich jego negatywnych następstw.
Autor: Weronika Molińska
psycholog, doktorantka na wydziale psychologii Akadamii Pedagogiki Specjalnej,
Literatura
Erikson E. H,, Erikson Joan M. (1997). Cykl życia Zakończony (Extended red.). New York:
W. W. Norton & Company.
Gilliland, B. James R. (2012). Crisis Intervention Strategies.
Pilecka B. (2004). Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia